Een selectie uit de tentoonstelling Hoge Luchten: 13 items uit de tentoonstelling: schilderijen, een videoportret en muziek. Ze benadrukken het gevoel van vrijheid en stedelijke trots.
VerderDe vrijheid van meningsuiting wordt vertolkt in artikel 7 van de Grondwet:
'Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.'
Paul Abels zet zich in voor de vrijheid van geweten. In het volgende fragment licht hij dat toe.
Dit schilderij geeft een levendige indruk van Amsterdam in de 18e eeuw. Links zijn het Stadhuis en de Nieuwe Kerk te zien, rechts de Waag waar sommige handelaren hun gewogen koopwaar wegvoeren, terwijl anderen in de rij staan. Te midden van de drukte zoekt een elegant echtpaar zijn weg. Links achter hen laat een man zijn schoenen poetsen.
olieverf op paneel, 48 x 63 cm
legaat van jhr. J.S.H. van de Poll, Amsterdam
Nicolaas Baur is een van de bekendste kunstschilders die Harlingen ooit heeft voortgebracht. Hij werd er geboren in 1767 en stierf er in 1820. Het Rijksmuseum bezit acht schilderijen van Nicolaas Baur. Gemeentemuseum Het Hannemahuis heeft drieëntwintig schilderijen van hem in de collectie: onder meer Schepen bij stormweer in de Buitenhaven van Harlingen (1810-1820) en de Franeker Poort te Harlingen (1813).
Aanvankelijk was Baur een behangschilder. In het Stadhuis hangen vier behangsels afkomstig uit een woonhuis in Harlingen. De behangschilder Baur ontwikkelde zich tot verdienstelijk marineschilder. Een van zijn bekendste werken is toch Schaatswedstrijd voor vrouwen op de Stadsgracht van Leeuwarden (1809), waarvan twee versies bestaan. De eerste versie (met Nederlandse vlag) hangt in het Fries Museum in Leeuwarden, de tweede versie (zonder Nederlandse vlag) behoort sinds enige jaren tot de vaste collectie van het Rijksmuseum.
Beide schilderijen tonen de finish van een schaatswedstrijd in 1809 tussen 64 ongetrouwde vrouwen op Friese doorlopers. De hoofdprijs van de wedstrijd bestond uit een gouden oorijzer. De wedstrijd was destijds een hype. In 1805 vond de eerste wedstrijd plaats tussen vrouwen op de schaats, gewonnen door Trijntje Pieters uit Poppingawier. Een ingezonden brievenschrijver wond zich er vreselijk over op: “Welk eene onbedachtzaamheid, ontbloot van allen gevoel, is het niet tot zulk een moordend spel de zwakkere Kunne op te winden, door blinkend goud en sieraadjes te verlokken?”
De moralist schrijft vervolgens dat de famkes zelfs niet schroomden om “alle de bovenkleederen af te leggen, waarbij alle bevalligheid van haar lichaam zich gansch ongunstig vertoonde”. De schrijver doet een beroep op de Franse Koning Lodewijk Napoleon “ter stuiting van dit wreedaardige spel”.
Lodewijk Napoleon (“Ik ben uw konijn”) geeft niet thuis. Vier jaar later mochten de vrouwen op herhaling. Door alle ophef had de wedstrijd mythische proporties aangenomen. Men vond het onzedig dat de vrouwen hun jakjes uitdeden om vrijer te kunnen schaatsen. Hun blote armen waren zo maar te zien. Uit heel Friesland stroomden de toeschouwers naar Leeuwarden. Houkje Gerrits van Veenwouden, haar mantel ligt op het ijs, wint de wedstrijd met een neuslengte voorsprong.
Bij de Friese elite was er zoveel belangstelling voor dit evenement, dat Baur de finish van de hardrijderij twee keer geschilderd en verkocht heeft. Bijna identieke versies, afgezien van de vlag. Pikant is dat een van de schilderijen in 1942 in opdracht van Adolf Hitler werd aangekocht voor de Rijkskanselarij in het geannexeerde Polen. Daar heeft het schilderij gehangen totdat Polen in 1945 door de Russen werd bevrijd. Via een lange omweg is het schilderij uiteindelijk weer in Friesland terecht gekomen en in 2013 door een Fries echtpaar geschonken aan het Rijksmuseum.
De typische koude winterlucht met bomen die onder de rijp zitten vormen het decor van de schaatswedstrijd. Rechts staat de kruittoren en op de achtergrond zijn de Onze Lieve Vrouwenpoort en de Oldenhove afgebeeld.
olieverf op doek, 60 x 75 cm
schenking van Willem Jan Hacquebord en Houkje Anna Brandsma
Jan Weissenbruch, niet te verwarren met zijn iets jongere neef Johan Hendrik Weissenbruch. Die neef was vertegenwoordigd met een duinlandschap en met een strandgezicht in Lage Landen en Koele Wateren. Om ze te onderscheiden van elkaar werd Jan ‘de romantische Weis’ genoemd, en neef Johan Hendrik ‘de vrolijke Weis’. Beide neven maakten strategisch gebruik van de kleur wit, hun geheime wapen. De witte stadspoort van Leerdam staat pontificaal middenin het tegenlicht. Het zonlicht valt op de wit gepleisterde ondermuren en de witte kapjes van twee ‘toevallig’ aanwezige vrouwen.
Jan Weissenbruch was een Haagse kunstenaar, geboren in 1822 en overleden in 1880 in Den Haag. Zijn schilderijen lijken wel fel realistisch, maar in feite zette hij de werkelijkheid naar zijn schilderhand. Hij draaide de stadspoort van Leerdam 180 graden om, omdat hij de buitenkant interessanter vond dan de stadskant. Van een platbodem in het water achter de stadswal zijn nog net de giek en de mast te zien. Ook het gekozen moment is niet toevallig. Na een regenbui schijnt de zon weer volop en baadt alles in een fel licht. Leerdam is een stadje aan de Linge, dat in 1382 stadsrechten kreeg van Otto van Arkel en de bevestiging daarvan nog eens in 1407 door Willem VI van Holland.
Het schilderij dateert uit 1869. De Steigerpoort werd al in 1863 gesloopt, dus Jan Weissenbruch is uitgegaan van de schetsen die hij rond 1860 in Leerdam maakte. Een van die schetsen van de stadspoort is in bezit van Museum Teylers. Van die schetsen maakte hij dan later in zijn atelier ijzersterke composities, met de nodige artistieke vrijheid.
Jan Weissenbruch schilderde het liefst in oude stadjes langs de Lek, Hollandse IJssel en Linge. Met blauwe luchten en heldere lijnen bracht hij de oude poorten, stadsmuren en huizen in beeld die in hoog tempo zouden worden afgebroken om plaats te maken voor de moderne tijd.
Het werk van Jan Weissenbruch heeft een romantische, nostalgische inslag. Het brengt je in een lome, gelukzalige stemming. En juist de combinatie met de strakke lijnen, de gedetailleerde regenpijpen, de sobere enscenering maakt van dit schilderij een meesterwerk. Een combinatie van romantiek en realisme. Niet voor niks wordt Jan Weissenbruch wel ‘de Vermeer van de 19e eeuw’ genoemd.
olieverf op doek, 77 x 104 cm
Geen spoor van verval of economische crisis. Nergens is het stoepje zo schoon als op een 19e-eeuws Nederlands stadstafereel. Springer schildert in 1868 een hoekje van Enkhuizen dat dateert uit de 17e eeuw: de Zuiderhavendijk en het Zuiderspui met het Spuihuisje aan het einde. In feite doet Springer hier wat Monumentenzorg later in het echt zou doen: hij conserveerde een beschermd stadsgezicht.
olieverf op paneel, 50 x65 cm
legaat van de heer J.B.A.M. Westerwoudt, Haarlem
De Schreierstoren in het midden van dit stadsgezicht werd rond 1497 gebouwd als onderdeel van de stadsmuur van Amsterdam. Bij Jacob Maris zullen we niet snel een strak blauwe lucht aantreffen. Zijn wolkenpartijen dragen sterk bij aan de sfeer van zijn schilderijen. De levendigheid wordt vergroot door de schepen die in het Oosterdok liggen.
De gevellijsten en het dak links vangen nog een sprankje zonlicht, dat tussen de stapelwolken zijn weg vindt.
olieverf op doek, 83 x 112 cm
schenking van de erven van de heer W.J. van Randwijk, Den Haag
De landschappen en stadsgezichten van Jongkind hadden iets echts Hollands met een vlakverdeling van twee derde lucht en een derde land. Hij schetste ook ‘s nachts en werkte zijn studies en aquarellen later uit tot schilderijen. Maar ook in Rotterdam kon hij niet van de drank afblijven. Hij was eenzaam en ongelukkig en verlangde terug naar Parijs. Zijn Franse vrienden schoten hem financieel te hulp. Zij organiseerden een veiling om zijn terugkeer mogelijk te maken. Uiteindelijk ging hij na vijf jaar weer terug naar Parijs en zou tot zijn dood in Frankrijk blijven wonen.
Regelmatig reisde hij van Parijs naar Nederland om te schetsen. Hij schetste ook ’s nachts en werkte zijn studies en aquarellen, weer terug in Frankrijk, uit tot schilderijen. Zo zijn ook zijn maangezichten op Overschie en Rotterdam ontstaan, met het kenmerkende spel tussen licht en donker. In het nachtelijk landschap van Overschie zien we een schip, een kerktoren, en de maan en wolken weerspiegelen in het water. De maan die door de wolken breekt boven een gracht in Rotterdam is kenmerkend voor zijn losse schildersstijl. In Frankrijk was er heel veel vraag naar zijn Hollandse luchten en maanlandschappen. Toen Jongkind in 1891 overleed stonden er nog vier onvoltooide schilderijen in zijn atelier, waaronder een gezicht op Zouteveen, in de omgeving van Delft. Ondanks zijn jarenlange verblijf in Frankrijk, had hij de banden met Nederland nooit losgelaten. Hij was en bleef een Nederlander in Frankrijk, bewonderd om zijn typisch Nederlandse uitgangspunten, zoals zijn verbondenheid aan de waarneembare werkelijkheid. In het Louvre wordt hij gerangschikt onder de Franse schilders.
olieverf op doek, 34 x 46 cm
legaat van de heer J.B.A.M. Westerwoudt, Haarlem
Na de Belgische Opstand in 1830 en de daarop volgende afscheiding moest men in het noordelijk deel van de Nederlanden op zoek naar een eigen identiteit. Grote namen als Michiel de Ruyter en Rembrandt van Rijn werden ingezet voor het bijbrengen van vaderlandse trots. Rembrandt werd in 1852 geëerd met de oprichting van een standbeeld. De Amsterdamse Parkzaal werd ingericht met schilderijen van steden waar hij zou hebben gewerkt.
Het schilderij van Cornelis Springer is een voorstudie voor één van deze stadsgezichten, die van Den Haag. Pas later ontdekte men dat Rembrandt nooit in de Hofstad heeft gewerkt.
olieverf op doek, 48 x 58 cm
schenking van mevrouw J.H. Springer, Haarlem
Aelbert Cuyp schilderde zijn geboortestad graag en veelvuldig. Zijn naam wordt geëerd in Dordrecht met een kunstwerk van Maria Roosen; abstract, omdat niet bekend is hoe hij eruit zag. Zijn werk was en is zeer geliefd in Engeland. Hier een kopie naar de linkerhelft van een groot schilderij dat tegenwoordig in Ascott House in Engeland hangt.
In 1572 vond in Dordrecht de Eerste Vrije Statenvergadering plaats waarbij vertegenwoordigers van alle Hollandse steden zich achter de Opstand tegen de Spaanse overheersing opstelden.
Een paar eeuwen later wordt Dordt de aanvoerder van de Patriotten die de vrijheid willen heroveren op de Oranjes. Deze republikeinse revolutie zal mislukken.
olieverf op doek, 68 x 85 cm
bruikleen van gemeente Amsterdam (legaat A. van der Hoop)
Op de Roode Steen drie belangrijke gebouwen van de stad Hoorn: het Stadhuis, de Waag en het Statencollege (nu het Westfries Museum).
olieverf op doek, 67 x 57 cm
collectie Westfries Museum
De Amsterdamse schilder Oberman poseert met palet, penselen en een schildersstok. Zelfbewust signeert hij zijn schilderij op de omslag van zijn tekeningenmap. Pontificaal in beeld staat de kolenkachel. Oberman is duidelijk trots op deze innovatie, waarmee zijn atelier geriefelijk verwarmd kan worden. De aslade is uit de kachel geschoven om extra zuurstof bij het vuur te laten komen. De kromme pook waarmee het vuur kan worden opgepord, ligt voor de kachel.
olieverf op doek, 36 x 44 cm
schenking van de Belport-Familienstiftung